De universele symbooltaal in de speelfilm: 12 sleutelmetaforen

De taal van symbolen is de gemeenschappelijke taal van de mensheid. Het is de taal die we nog steeds gebruiken en begrijpen – in dromen, in poëzie en kunst, in de visies en stemmen die ons vertellen over het heilige en het mysterie (Ralph Metzner)

 In de vorige blog is, aan de hand van de Theorie van Positieve Desintegratie (Kazimierz Dabrowski), beschreven hoe ontwikkeling in de volwassenheid of persoonstransformatie er globaal en idealiter uitziet. In de volgende blogs komen twaalf sleutelmetaforen aan de orde die het proces van menselijke evolutionaire groei beschrijven. Deze keren niet alleen keer op keer terug in de wereldliteratuur en de heilige tradities van over de hele wereld, maar ook in speelfilms!

Deze metaforen (ook wel archetypen, dieptestructuren of primordiale beelden genoemd) kunnen dienen als wegwijzers op onze ontwikkelingsweg. Ze zijn niet alleen helpend voor mensen die er bewust voor kiezen om zichzelf te ontwikkelen, zoals monniken en nonnen of andere (spirituele) zoekers. Ook mensen die onverwacht met een crisis geconfronteerd worden en daardoor een onbekend (psychologisch) gebied betreden, kunnen baat hebben bij culturele bronnen, zoals bijvoorbeeld een speelfilm, waarin dergelijke metaforen voorkomen. Een goed voorbeeld hiervan is The Trumanshow (1998), die gebaseerd is op de mythe van de Grot van Plato. Hieronder volgt de eerste metafoor.

  1. Ontwaken uit de droom van de realiteit

Wake up, Neo (The Matrix)

Deze metafoor, die het proces van bewustwording beschrijft als een “ontwaken”, wordt aangetroffen in het Christendom, het Hindoeïsme, het Soefisme,  het Judaïsme en het gnosticisme. Ook is deze stijlfiguur  terug te vinden in een groot deel van de folklore, mythologie en literatuur en, zoals hierboven beschreven is, ook in de speelfilm. De ervaring van ontwaken wordt gekenmerkt door een uitgebreider bewustzijn, een meer objectieve perceptie van de realiteit en een groter gevoel van  in het hier en nu zijn. De filosoof Heraclites stelde al dat “Zij die slapen leven elk in een private wereld en zij die ontwaakt zijn leven in de ene Grote Wereld.’’ Wanneer iemand ontwaakt, is diegene zich niet alleen meer bewust van zowel diens meest innerlijke zelf, maar ook  van de wereld rondom zich heen; zo iemand staat meer in contact met het verleden alsook met toekomstige mogelijkheden. Religieuze, spirituele, maar ook wijsheidstradities benadrukken het belang van ontwaken omdat deze conditie niet alleen het individu zelf ten goede komt, maar ook de gemeenschap als geheel. Het kan hierbij zowel om een meer geleidelijk proces als om een plotseling ontwaken gaan, bijvoorbeeld door het meemaken van een levenscrisis.

Het onderstaande  gedicht, geschreven door astronaut en hoogleraar  Wubbo Ockels , na het doormaken van een zwaar hartinfarct, is een goed voorbeeld van de metafoor van ontwaken. Hierin is ook duidelijk te zien hoe hij, hiermee gepaard gaand, een grotere wereld ervaart (zie de opmerking van Heraclites).

Vanuit de kleine kamer van mijn bestaan
kijk ik met een observerende blik
naar dat wat zich achter glas bevindt
een scheiding van werelden
die vrijwel iedereen ontgaat
maar ik zie het als geen ander
hoe die wereld te klein kan voelen
te klein om weer naar terug te gaan
de angst de vorige onzin tegen te komen
de angst het mooie heldere gevoel
dat nu in elke hoek van mijn hersenen zit
te verliezen door de afleiding
van het dagelijks leven
tranen sluiten mijn observatie

Wubbo Ockels (2006)

Hieronder volgen een aantal films en documentaires waarin de metafoor van ontwaken uit de droom van de realiteit centraal staat.

  • Sneeuwwitje (1937. V.S)
  • Doornroosje (1959, V.S.)
  • Groundhog Day (1993, V.S.)
  • Little Buddha (1993, V.S.)
  • The Trumanshow (1998, V.S.)
  • Fight Club (1999, V.S.)
  • The Matrix (1999, V.S./Australië)
  • The Legend of Bagger Vance (2000, V.S)
  • Spring, Summer, Fall, Winter…and Spring (2003, Zuid-Korea)
  • The Island (2005, V.S.)
  • The Dhamma Brothers (2007, V.S.)
  • Inner Worlds, Outer Worlds (2012, Canada)
  • Awake the Life of Yogananda (2014, V.S.)
  • Samadhi (2017, Canada)
  • Samadhi: Part 2 – It’s Not What You Think (2018, Canada)
  • The Wisdom of Trauma (2021, Canada)

Bron onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.