Geplaatst op

De film Living; de wake-up call van een ambtenaar

‘Het gebeurde beetje bij beetje. De ene dag ging vooraf aan de andere. Ik was niet gelukkig of ongelukkig. Het is gek dat ik dat niet merkte’

Mr. Williams in de film Living

Afgelopen zondag naar de film Living (2022) geweest in Lantaren Venster in Rotterdam. De film , een remake van de film Ikiru,  gaat over een ambtenaar, hoofd ruimtelijke ordening Williams (Bill Nighy), die van zijn arts hoort dat hij nog maar enkele maanden te leven heeft. Toen hij jong was wilde Mr. Williams altijd een gentleman worden. Dat is hem ook gelukt maar sluipenderwijs  raakt hij gevangen in een situatie waardoor hij geleefd wordt.  Echter, hij heeft het zelf niet in de gaten. Niet voor niets heeft een vrouwelijke ex-collega hem in het verleden de bijnaam Mr. Zombie gegeven…

Door de boodschap van de arts wordt hij  wakker geschud en besluit hij om te gaan onderzoeken wat nu eigenlijk echt moeite waard is in het leven.  Behalve het feit dat hij zelf alle levendigheid had verloren was hij ook niet echt betrokken bij het welzijn van de mensen waar hij beroepshalve mee te  maken kreeg. Zo legde hij achteloos dossiers op een stapel ‘it will do no harm’ die alsmaar rond circuleerden op het stadhuis, van de ene afdeling naar de andere, zonder dat iemand er iets mee deed. Ook zijn collega’s waren als het ware in slaap gesukkeld.

Geïnspireerd door onder meer een man die hem mee op sleeptouw neemt het nachtleven in en zijn levendige ex-collega Mrs. Harris transformeert hij in een ander mens die in de enkele maanden die hem nog resten ten volle gaat leven.  Als hij na enkele maanden weer terugkeert op zijn werk besluit hij dingen heel anders aan te pakken. en belanden er geen dossiers mee op een stapel waar ze nooit meer van af komen. In tegendeel, hij gaat hij er op een betrokken wijze mee aan de slag en houdt in de gaten of een project m.b.t. een speeltuintje eindelijk in orde gemaakt word. In dat speeltuintje vind hij uiteindelijk zichzelf weer terug, alvorens hij overlijdt. Met name zijn jonge collega Mr. Wakeling raakt geïnspireerd door de transformatie van Mr. Williams en spoort aldus zijn collega’s aan om niet in de lethargie te vervallen, waardoor het leven op het stadhuis zo gekenmerkt werd.

 

Geplaatst op

Reis naar de plaats van Visie en Kracht

Some journeys take us far from home. Some adventures lead us to our destiny.

The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe (2005)

Het gevoel van onze beweging door de altijd veranderende stroom van levenservaringen als een reis,  is een ervaring die veel mensen kennen. Ons leven is als een reis, met een begin, een midden, en een eind; het betreft een uitgaan, zich uitbreidend in de wereld, een terugkeer, of een zich vestigen. Zowel de mystiek als de mythologie van over de gehele wereld spreken over transformatie in termen van een reis naar een ander land, langs een rivier, een berg op, door de wildernis, naar de diepten van de aarde, of een zoektocht naar een verborgen kasteel vol wonderen.  Het doel van de reis is altijd  ons eigen Zelf, ons centrum, de kern van het zijn. Als onze reis succesvol is geweest, is de wereld als het ware getransformeerd, dat wil zeggen dat we met een frisse blik, een nieuwe wereld zien. De succesvolle reiziger is nu bekrachtigd als een leraar, genezer of een ziener.

De Reis van de Held of de monomythe kan gezien worden in termen van metaforische, mythologische en symbolische beeldspraak. De metafoor kan een fysieke reis betreffen waarin het karakter door het land reist of naar onbekende landen en culturen. De reis kan echter ook een puur psychologische reis betreffen (emotioneel en cognitief) waarin het karakter op een plaats verblijft maar door of over obstakels, stressoren, pieken en dalen reist en uiteindelijk op de een of andere manier veranderd is. De spirituele metafoor, de “donkere nacht van de ziel” (Johannes van het Kruis) benadrukt de noodzaak om door de pijn heen te gaan zodat uiteindelijk genade en vrede ervaren worden als de reis beëindigd is . Het reismotief is gerelateerd aan  vele kwaliteiten of sterke kanten. Bijvoorbeeld:  Alvin Straight in The Straight Story (1999) is op een interessante fysieke reis waarbij hij  op zijn grasmaaier door verschillende staten in de V.S. reist; op een ander niveau, vertegenwoordigt zijn reis een vergevingsproces.  In de film The Way (2011) probeert een vader met het overlijden van zijn zoon om te gaan  door de beroemde El Camino te lopen. Voor de vader wordt deze reis een helende reis die hem helpt om zijn zoon zowel te herdenken, te eren als in het reine te komen met zijn verlies door de reis af te maken die zijn zoon gestart was. Sommige gedeelten van de reis loopt hij alleen en andere gedeelten met de steun van anderen. Voor de vader is het een geheiligde reis.

De heldenreis is een geliefd thema bij regisseurs en is dan ook in veel films aan te treffen.  Hieronder enkele voorbeelden. Een aantal klassiekers zijn: E.T. (1982), Gone with the Wind (1939), Pretty Woman (1989), Ghost (1990), Beauty and the Beast (1991), Dances with Wolves (1990), Cinderella (1950), de Star Wars– en de Indiana Jones films die allemaal een held(in) hebben die naar een nieuwe spirituele of culturele wereld reist (Rockefeller, 1994). In aanvulling hierop zijn vele andere films op dit thema gemaakt. Wie kent niet The Lord of the Rings trilogie! Een oudere film die ook niet onvermeld mag blijven is The Trumanshow (1998). Meer recente films  die ik kan aanbevelen zijn onder meer The Leisure Seeker (2017) ),The Last Right (2019) , Supernova (2020) en C’mon C’mon (2021).

Bronnen:

Positive Psychology at the Movies 2. Using Films to Build Character Strenghts and Well-Being. 2nd Edition. Niemiec, R.M., Wedding, D. (2014). Boston: Hogrefe Publishing

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). R. Metzner. Origin Press.

 

 

Geplaatst op

Het integreren van het Wilde Dier

“But suppose your daemon settles in a shape you don’t like?”

“Well, then, you’re discontented, en’t you? There’s plenty of folk as’d like to have a lion as a daemon and they end up with a poodle. And till they learn to be satisfied with what they are, they’re going to be fretful about it. Waste of feeling, that is.”                                                                       

The Golden Compass (2007)

De betekenis van dieren of het dierlijke in het proces van ontwikkeling  van het menselijk  bewustzijn  is van essentieel belang. Van oudsher benadrukken wijsheidstradities dat het noodzakelijk is om in het reine te komen met ons dierlijke erfgoed; dit gebeurde meestal aan de hand van  metaforen en symbolen in rituelen en mythen. Volgens deze overleveringen beschikken we zowel over een menselijke als een dierlijke laag in onze psyche. Het Engelse woord animal is afgeleid van het Latijnse woord  anima dat “ziel” betekent. Helaas zijn tegenwoordig de menselijke en de dierlijke psyche  vaak óf gedissocieerd óf in conflict met elkaar. Deze dissociatieve conditie wordt gereflecteerd in het misbruik en de exploitatie van dieren in het wild door de “geciviliseerde” mensheid. Het is van groot belang  dat deze dualiteit verenigd en in een harmonieuze balans wordt gebracht. Enerzijds omdat dat belangrijk is voor onze eigen gezondheid en (spiritueel) welzijn, en anderzijds, wat minstens zo belangrijk is, voor het behoud van de (wereld)natuur.

Omdat in onze westerse cultuur dieren (of het dierlijke) vaak  ten onrechte als minderwaardig worden beschouwd, lijkt het vreemd dat we onze dierlijke natuur zouden moeten integreren. Echter, als we de bevindingen uit de evolutionaire biologie beschouwen, blijkt dat residuen van dierlijke evolutie aanwezig zijn in onze lichamen. Dit is met name het geval voor wat betreft ons brein en ons zenuwgestel die onze geest en ons gedrag diepgaand beïnvloeden. Om onszelf, homo sapiens, als een dierlijke soort te herkennen, is het van belang dat we andere dieren, zoals zoogdieren, reptielen en andere diersoorten (h)erkennen als de evolutionaire voorouders van de menselijke soort.

Deze nieuwe, meer respectvolle en gelijkwaardige relatie tussen mensen en dieren die in de huidige wetenschap naar voren komt is ook aanwezig als we kijken naar de symbolische verbeelding in traditionele folklore, mythologie en religie. Er is sprake van mythen die de belangrijke stadia in de evolutie benadrukken en er zijn beelden van scheppende goden die de vorm van dieren hebben. Wilde dieren werden gezien als vrienden en metgezellen, als bondgenoten, beschermers en gidsen die bijdragen aan heling en het verwerven van kennis. Mythen en legenden van over de hele wereld verhalen over mensen die in dieren transformeren en over dieren die menselijke kenmerken adopteren; van mensen die de taal van dieren verstaan en van dieren die de taal van de mensen spreken. Sjamanistische tradities spreken over mensen die wijsheid en helende krachten hebben verworven door dierlijke leraren. Ongeacht of in deze mythen dieren fysieke schepselen zijn, of een kracht, een beeld of een visie, dergelijke verhalen reflecteren een heel andere innerlijke relatie met de voornoemde schepselen in onze psychen, namelijk een houding van respect, dankbaarheid en kameraadschap.

De Zwitserse Jungiaanse psychologe Marie-Louise von Franz wees erop dat “de drang naar individuatie een waarachtig instinct is, waarschijnlijk het meest sterke van alle instincten.  Daarom verschijnt het allereerst als een dier, een spontane instinctieve kracht in ons onderbewuste”. Omdat individuatie een archetypisch proces is, lijkt het duidelijk dat we het archetype van het wilde schepsel in de menselijke psyche als een transpersoneel complex moeten erkennen op gelijke voet met de schaduw, de animus en de anima. Dit intrapsychische beeld kan de vorm van diverse dieren aannemen in iemands leven, of zelf half -mens, half dierlijke vormen. Om volledig geïntegreerd te worden is het belangrijk dat we  het dierlijke in ons zelf omarmen. Dan komt een geweldige kracht tot onze beschikking. Zie bijvoorbeeld Searching for the Ox: The Path to Enlightenment in 10 Pictures uit de zentraditie. Of lees De Ontembare Vrouw van Clarissa Pinkola Estes!

Ook in de filmiconografie zien we de dierlijke helper terug. Voorbeelden hiervan zijn Shreck (2001, V.S.), De Harry Potter films (2001-2011), The Golden Compass (2007, V.S.), How to Train Your Dragon (2010, V.S.), The Beauty and the Beast (2017, V.S.). Aanvullende tips die ik kreeg: de televisieserie Lucifer (2016-2021) (zie ook Hereniging met de innerlijke vijand) en de Japanse mangaserie Demon Slayer (2019-). En een hele recente film: Fantastic Beasts: The Secrets of Dumbledore (2022).

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

 

Geplaatst op

Over sterven en wedergeboren worden:

I am 42 year old. In less than a year. I ‘ll be dead…and in a way I am dead already…

Lester  Burnham in American Beauty (1999)

Het centrum van je hart is waar het leven begint. De mooiste plaats op aarde…

Rumi

Sterven en wedergeboren worden is een metafoor voor de meest radicale en totale transformatie die ons bewustzijn en onze identiteit kunnen ondergaan. Deze metafoor is ook weer veelvuldig aan te treffen in speelfilms! Met name in fictiefilms: zoals bijvoorbeeld in The Trumanshow (1998) waarin deze symboliek meerdere malen is terug te zien, let met name op de kruissymboliek!

Oorspronkelijk verwijst het begrip “twee maal geborene” naar het tweede deel van de metafoor, de wedergeboorte. Wil de wedergeboorte authentiek zijn dan gaat er noodzakelijkerwijze een ervaring van (metaforisch) sterven aan vooraf. Deze eerste metaforische stervensfase, ook wel “de donkere nacht van de ziel” genoemd, lokt onvermijdelijk angst uit en is problematisch voor de meeste mensen. Zoals William Bridges benadrukt, is elke vorm van beëindiging, of het nu een carrière, een relatie, of een project betreft,  een vorm van sterven. Echter, als (westerse) cultuur gaan we niet goed om met stervensachtige zaken, aldus Bridges. Vaak worden deze fasen geproblematiseerd, terwijl ze juist uiterst vruchtbaar kunnen zijn voor onze persoonlijke groei, benadrukt ook de Poolse psycholoog en psychiater Kazimierz Dabrowski aan de hand van de door hem geformuleerde Theorie van Positieve Desintegratie (TPD).

In de mystieke literatuur van Oosterse en Westerse culturen, treffen we veel beschrijvingen aan van dood-wedergeboorte-ervaringen. Deze fasen worden daar juist gezien als iets om te cultiveren en te praktiseren! Zen meester Bunan zegt hierover: “Als je leeft, wees een dode man (of vrouw natuurlijk AdR). Wat je dan ook doet, het is altijd goed.” Dit klinkt natuurlijk niet als iets om vrolijk van te worden, maar in feite betekent het dat je je niet meer primair door je ego laat leiden, maar door je hart (zie de uitspraak van Rumi), waardoor  het leven (veel)  lichter en blijer wordt.  Denk ook aan de uitspraak van Jezus over het belang van wel in de wereld zijn, maar niet van de wereld (Johannes 15:19).  Interessant in dit kader zijn ook de zogenoemde bijna-doodervaringen. Vrijwel iedereen die een dergelijke ervaring heeft meegemaakt rapporteert diepgaande veranderingen. Hieronder vallen bijvoorbeeld de ervaring van een ander wereldbeeld en hiermee samenhangend voortaan leven vanuit meer spirituele waarden. Voor de liefhebbers: bij een bijna-doodervaring zou het hartchakra geopend worden. Dat kan ook verklaren waarom veel bde-ers veel gevoeliger zijn na een dergelijke ervaring; ze hebben door hun hemelse ervaring iets ervaren van de “mooiste plaats op aarde”…

Voorbeelden van speelfilms en documentaires waarin deze metafoor terug te vinden is, zijn : Sneeuwwitje (1937), Little Buddha (1993), Groundhog Day (1993) The Trumanshow (1998), The Matrix (1999 e.v.), The Five People You Meet in Heaven (2004), When I was Dead (IDFA documentaire, 2012), Miracles from Heaven (2016), The Shack (2007), Soul (2020), Surviving Death (Netflix serie, 2021).

Bronnen onder meer:

Managing Transitions. W. Bridges et al. (2017) John Murray Press.

Personality Shaping Trough Positive Integration. K. Dabrowski (2015). redpill.press.com

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). R. Metzner. Origin Press.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Geplaatst op

Hereniging met de innerlijke vijand.

“We’ve all goth both light and dark inside us. What matters is the part we choose to act on.”

Harry Potter and the Prisoner of Azkaban

Hieronder wordt de zesde transformationele metafoor beschreven, zoals geïdentificeerd door de psycholoog Ralph Metzner: de hereniging met de innerlijke vijand.  Ook weer een geliefd thema in de speelfilm!

De schaduw, het id, het beest, de duivel, het monster, de vijand. Dit zijn enkele van de vele namen die toegewezen zijn aan een psychologisch complex dat in mindere of meerdere mate in alle mensen aanwezig is. De schaduw  betekent in de Jungiaanse psychologie het deel van het onbewuste, bestaande uit verdrongen zwakheden, tekortkomingen en instincten. Het is een van de drie meest herkenbare archetypen, de andere zijn de anima en de animus, en de persona (zie ook de metafoor van fragmentatie naar heelheid). “Iedereen draagt een schaduw”, aldus Jung “en hoe minder hij is belichaamd in het bewuste leven van het individu, des te zwarter en dichter hij is.” Dit archetype kan echter ook beschouwd worden als een verbinding met de primitieve dierlijke instincten, die tijdens de vroege kinderjaren  door de bewuste geest vervangen zijn. Vandaar dat Jung de schaduw ook met creativiteit in verband brengt. Een beschaafd mens onderdrukt deze dierlijke neigingen. Dit gaat echter ten koste van de spontaniteit, creativiteit, gevoeligheid en inzicht. Dit reservoir van duisternis herbergt dus ook bronnen van waaruit de scheppende kunstenaar zijn inspiratie haalt. Inspiraties zijn altijd het werk van de schaduw en een leven zonder schaduw zou saai en oppervlakkig zijn.

Volgens Metzner kunnen we de schaduw beschouwen als een soort psychisch beeld  dat functioneert als een innerlijke tegenstander, een “tegenover” waarmee we worstelen en argumenteren terwijl we ons leven leven. De vereniging van deze tegenstelling(en )wordt beschouwd als een centrale transformationele uitdaging op het pad van individuatie of heelheid. Jung refereerde aan dit concept als coincidentia oppositorum, het bij elkaar komen van de tegengestelden; de acceptatie en vereniging van de antagonistische aspecten van onze menselijke natuur. Dit proces kan resulteren in een groter zelfkennis en een hiermee gepaard gaande compassie voor anderen. Volgens Aldwin & Lewinson zijn dit allebei aspecten van wijsheid.

Een recente film waarbij we de schaduw aan het werk zien is Druk (2020), geregisseerd door de Deen Thomas Vinterberg. Over de film:

Er is een theorie dat we geboren zouden moeten worden met een aandeel alcohol in ons bloed. Die bescheiden intoxicatie opent onze geest voor de wereld om ons heen, vermindert onze problemen en verhoogt onze creativiteit. Gesteund door die theorie, beginnen Martin en drie van zijn vrienden, allemaal vermoeide leraren op de middelbare school, een experiment om de hele dag door een constant niveau van intoxicatie te handhaven. Als Churchill de Tweede Wereldoorlog won met een zware alcoholverslaving, wie weet wat een paar druppels voor hen en hun studenten zouden kunnen betekenen? De eerste resultaten zijn positief en het kleine project van de leraren is verheven tot een echte academische studie die resultaten oplevert.

Vinterberg merkt het volgende op over de film “Ik geloof ook dat ik met deze film wilde rebelleren tegen de bescheidenheid, de beheersing, de controle en het goede gedrag van mijn land. Met het goede gedrag bedoel ik ons geciviliseerde, rationele en gecontroleerde doen en laten” Trouw 18-8-2021.

In aanvulling hierop nog een heel recente aanrader, ook weer Deens en ook weer met Mads Mikkelsen: Riders of Justice (2020). En een derde aanrader uit Denemarken (Speak No Evil, 2022). NB Dit is een heel heftige film!

Andere voorbeeld van films waarin de schaduw centraal staat zijn: Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1941), Wild Strawberries (1957), Letter from an Unknwn Woman, (1948), A Clockwork Orange (1971), Fight Club (1999), Dark Night (2008), ), Enter the Void (2009), Black Swan (2010), Birdman (2014), Who am I -No system is Safe (2014), Lady McBeth (2016)  en Annihilation (2018). Voor de liefhebbers van series: Lucifer (2016-heden), Good Girls (2018-2021).

Leestip: Omgaan met je schaduw. De kracht van verboden gevoelens en verborgen talenten (2009). Connie Zweig en Steve Wolf. Boekenbalie B.V.

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Geplaatst op

Van fragmentatie naar heelheid

“ Alles begint met luisteren…”

Dirigent Daniel Daréus in de speelfilm As it is in Heaven (2004)

Een van de  belangrijkste thema’s in de literatuur die gaat over de transformatie van het bewustzijn is het volgende, namelijk dat de onsamenhangende, gescheiden delen van de psyche kunnen en moeten worden verenigd tot een harmonieus, geïntegreerd geheel. Daarvoor is het belangrijk om “naar binnen te luisteren.” Hoe meer we dat doen hoe meer een aanvankelijke conditie van verwarring, wanorde, en chaos geleidelijk plaats maakt voor een manier van zijn van waaruit we helder kunnen functioneren. In deze zijnstoestand zijn de verschillende delen van onze psychologische en fysieke totaliteit functioneel gecoördineerd en verenigd. William James (1958) sprak in dit kader over het “verdeelde zelf en het proces van unificatie.” In aanvulling hierop schreef Carl Gustav Jung (1967) over het proces van individuatie, on-deelbaar ofwel heel worden.
Bovengenoemde metafoor refereert aan de vereniging van de “tegenstellingen” en het belang van integratie. We kennen allemaal het gevoel dat we ons verstrooid of verdeeld voelen. Dit kan gezien worden als de psychologische basis voor de metafoor van fragmentatie naar heelheid of integratie. Een belangrijk aspect van “heling” en groei is het bijeenbrengen van deze fragmenten.

Er zijn verbanden tussen deze metafoor en sommige van de metaforen die eerder op deze website aan de orde gekomen zijn, zoals de metafoor “van gevangenschap naar bevrijding” en “”reiniging door innerlijk vuur.” Fragmentatie en verdeeldheid worden vaak gezien als identiek aan gevangenschap en afweer. Het proces van innerlijke reiniging “brandt” de versperringen en begrenzingen die een staat van verdeeldheid produceren als het ware weg. De metafoor van fragmentatie naar heelheid is ook gerelateerd het begrip van de tegenstellingen en hun vereniging. Van het vele naar ene, van dualiteit naar eenheid , kortom de richting van groei en evolutie is naar integratie, naar eenheid.

Om meer geïntegreerd te raken is het belangrijk om meer “naar binnen” te luisteren. De Joodse Etty Hillesum die tegen het decor van de 2e wereldoorlog verantwoording aflegt van haar groeiend geloof in de menselijke mogelijkheden zegt het in haar dagboeken als volgt:
“Niet denken, maar luisteren naar wat er binnen in je is. Wanneer je dat ’s morgens voor je aan het werk gaat een poosje doet, dan geeft dat een rust die de hele dag doorstraalt”.
Een toepasselijke metafoor met betrekking tot de gebruikelijke veelvuldigheid of meerstemmigheid in de psyche is het theater. In de psychologie van C.G. Jung bijvoorbeeld, heeft het “drama van de psyche “ vier hoofdkarakters – het ego, de persona, de schaduw en de anima of animus – Terwijl het Zelf analoog is aan de combinatie van de auteur, de producer en de director.

Van fragmentatie naar heelheid in de film As it is in Heaven

Een goed voorbeeld van een speelfilm die gebaseerd is op dit thema is de Zweedse film As it is in Heaven van Kay Pollack uit 2004. Deze film gaat over een dirigent, die in verband met gezondheidsklachten terugkeert naar zijn geboortedorp en daar, op verzoek van de dorpsbewoners, een koor opricht. Hierbij representeren de diverse koorleden de aanvankelijk onsamenhangende, gescheiden delen van de psyche. In de film staat Inger bijvoorbeeld voor het ego, Stig voor de persona, Lena voor de anima en Conny voor de schaduw. Ook in deze film is er aanvankelijk sprake van een tamelijk chaotische situatie, waarbij de koorleden nog moeten leren om met elkaar samen te werken. Uiteindelijk ontstaat er onder leiding van Daniel, de (innerlijke) dirigent een harmonieus koor.  (Bron: Luisteren naar binnen; zelfanalyse met de film As it is in Heaven als inspiratiebron E.J. Baas (2009)).

Andere voorbeelden van films die betrekking hebben op dit thema zijn Persona (1966), The Tree Faces of Eve (1957), en de The Family Stone (2005).

Deze tip kreeg ik van iemand die de film Inside-Out (2015) ook goed bij dit thema vindt passen, waarvoor hartelijk dank!

Leestip: Etty; de Nagelaten Geschriften van Etty Hillesum 1941-1943 (1991). Uitgeverij Balans.

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Geplaatst op

Van gevangenschap naar bevrijding

Major Schlegel: Sign and you’ll go free.
Franz Jägerstätter: I am free already. 

A Hidden Life (2019)

Zie hieronder voor de derde metafoor met betrekking tot het verkrijgen van een weidser bewustzijn!

Ontsnapping uit een staat van (innerlijke) gevangenschap naar (innerlijke) bevrijding kan gezien worden als een van de meest consistente metaforen  met betrekking tot persoonstransformatie. Deze metafoor is niet alleen in mythen en teksten uit de oudheid aan te treffen, maar ook in psychologische geschriften van eigentijdse denkers (Metzner, R., 1998). En natuurlijk ook in eigentijdse speelfilms!
De beperkte en begrensde kwaliteit van ons normale bewustzijn, is aan ons allemaal bekend, aldus Metzner. We kunnen ons opgesloten voelen in een relatie, ons gebonden voelen aan verplichtingen of vereisten op het werk, gehecht zijn aan bezittingen, gefixeerd zijn op iemand die we begeren enzovoort. De bekende grotmetafoor van Plato (zie vorige blog) belichaamt zowel de metafoor van een illusoire naar een meer heldere waarneming, als die van gevangenschap naar bevrijding. Mythen met betrekking tot deze metafoor zijn onder meer de mythe van Prometheus die aan de rots vastgeketend zit, Jona in de buik van de walvis, Theseus die het spoor volgt naar de Minotaurus in het labyrint, Odin die hangt aan de wereldboom Yggdrasyl, Christus hangend aan het kruis en de zondaren in de Hel van Dante die ingekapseld zijn in boomstronken of vastgevroren zijn in ijsmeren. Metzner benadrukt dat mensen zich eerst moeten realiseren dat ze zich in een toestand van gevangenschap bevinden.

De transformatie van een toestand van gevangenschap naar een staat van bevrijding wordt gereflecteerd door het verschil tussen lot en bestemming. Het lot kan gezien worden als onvermijdelijk, gefixeerd en gebaseerd op het verleden. Bestemming daarentegen is toekomstgericht, vrij en flexibel: het  is gerelateerd aan het hebben van een doel, dat wat we kiezen om te doen of te zijn. We vervullen onze bestemming met behulp van onze vrije wil. Een goed voorbeeld van het bovenstaande is de Oostenrijkse neuroloog en psychiater alsook holocaustoverlevende Viktor E. Frankl die in zijn wereldberoemde boek De Zin van het Bestaan  (1946)  beschrijft hoe hij er in een uiterst beperkende en mensonterende situatie toch in slaagde een betekenisvol leven te leiden.

Het script van de film Groundhog Day (1993)  is geschreven door een zen-boeddhist, die op een  aansprekende manier aan de westerse ziel wilde laten zien, wat het begrip “verlichting” inhoudt. De film gaat over een narcistische weerman (Phil Connors) die dezelfde dag keer op keer opnieuw moet (be)leven. Pas na veel vallen en opstaan, komt hij tot het inzicht dat het er in het leven om gaat een liefdevol persoon te zijn, waardoor hij zich niet meer gevangen voelt en daardoor gelukkiger wordt dan ooit tevoren. In dit kader is het interessant om te weten dat de wet van de liefde ook wel de wet van de vrijheid wordt genoemd(!); omdat Phil (eindelijk) zijn begeertes en afkeren achter zich heeft gelaten ervaart hij uiteindelijk de gelukzalige toestand van in het nu te leven.

Andere films en documentaires waarin deze metafoor een belangrijke rol speelt zijn: Siddharta (1972), Gandhi (1982), Fury to Freedom (1985) Little Buddha (1993) The Shawshank Redemption, (1994) The Trumanshow (1998), The Matrix, (1999), Freedom Writers (2007). Die Eroberung der Innere Freiheit (2010), Mandela: Long Walk to Freedom (2013), Freedom Summer (2014), A Hidden Life (2019).

Leestip: Vrij zijn, waar je ook bent Thich Nath Hanh (2003). Een echte aanrader!

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Geplaatst op

Het oplichten van de sluiers van illusie:

“Welcome to the real world”  (Morpheus  als hij Neo verwelkomt aan boord van  de Nebuchadnezzar, The Matrix, 1999)

In deze blog wordt de tweede metafoor behandeld die het proces beschrijft van het verkrijgen van een weidser bewustzijn: het oplichten van de sluiers van illusie. Een metafoor die niet alleen terug te vinden is in diverse wijsheidsleren, maar ook in bepaalde speelfilms! Deze metafoor verwijst naar het feit dat we een breder spectrum van de realiteit beginnen waar te nemen dan we ooit eerder voor mogelijk hebben gehouden. In verschillende religieuze tradities en bewustzijnsstromingen wordt gesteld dat de wereld zoals we die met ons alledaagse bewustzijn waarnemen een schaduwspel is van verschijnselen, dat wil zeggen illusoir en vergankelijk. Een bekend voorbeeld uit de filosofie is de allegorie van de Grot van Plato.

De allegorie van de Grot van Plato

De gelijkenis van Plato’s Grot wordt in het verhaal door Socrates als volgt voorgesteld. Stel je de situatie voor van iemand die gevangen zit in een grot, met zijn rug gekeerd naar het vuur. Hij is zich van het bestaan van de gang achter hem niet bewust, want hij zit zodanig vastgeketend dat hij alleen maar voor zich uit kan kijken. Het enige wat hij ziet, zijn de schaduwen op de rotswand van voorwerpen die achter zijn rug door mensen worden gedragen. De gevangene houdt uiteraard de schaduwen voor de werkelijkheid. Pas wanneer hij zich op een of andere wijze van zijn ketenen kan bevrijden en zich naar boven, naar de uitgang en het vuur begeven, neemt hij de echte voorwerpen waar. Hij is echter niet gewend aan het licht en zal pas na lange tijd daartoe in staat zijn. Als hij terugkeert naar de grot, zullen zijn medegevangenen echter niet weten waar hij het over heeft. Zij zullen hem zelfs als een gevaar zien en hem mogelijk doden.

De omvorming van bewustzijn houdt het transcenderen en het oplossen van dit schaduwspel van verschijnselen in. Maya  (Sanskriet; oorspronkelijke betekenis: illusie)  is een begrip uit het hindoeïsme en het boeddhisme, dat vertaald kan worden als “sluier van illusies”. Beide stromingen wijzen erop dat de mens meestal een wereldbeeld heeft dat ver van de werkelijkheid af staat. Dit onwerkelijke beeld is het resultaat van materiële waarneming via de zintuigen (empirisme) en een verkeerde interpretatie ervan. Omdat de mens hierdoor door een sluier van illusies is omgeven, wordt de ware toestand van de wereld aan het zicht onttrokken. Zowel het hindoeïsme als het boeddhisme gaan ervan uit dat deze toestand de mens verhindert het ware geluk te vinden. Volgens de Boeddha brengt het menselijke verstand in zijn normale toestand dukkha, wat vertaald kan worden met lijden, onbevredigdheid, en ellende in het algemeen. Samsara (Sanskriet en Pali: in cirkels ronddraaien) is de wereld zoals die we beleven vanuit een beperkte bewustzijnstoestand; de wereld die wordt overheerst door dualiteiten, door emoties van irritatie, boosheid, begeerte, verwarring en de gedachte van afgescheidenheid.

Het aloude inzicht dat het door illusies heen zien is gerelateerd aan inzicht wordt ook onderschreven door McKee en Barber (1999) die wijsheid definiëren als het “doorzien van illusies”. Dit is consistent met Langer’s (1982, 2002) onderscheid tussen mindfulness en mindlessness. Mindfulness betreft het zien van dingen zoals ze werkelijk zijn – met openheid in plaat van vooringenomenheid, acceptatie in plaats van verzet en nieuwsgierigheid in plaats van desinteresse. Door het beoefenen van mindfulness kunnen we helderder (leren) waarnemen en het huidige moment ervaren. Met andere woorden: de echte wereld kunnen we ervaren als we in dit moment stappen en direct ervaren wat er nu is, te weten in ons bewustzijn, voorbij het denken.
In de film The Matrix kan de Matrix (met andere woorden de niet echte wereld) gezien worden als een symbool voor hoe we ons verliezen in het constante denken ofwel in de wereld van ons ego. Andere films waarin deze metafoor een belangrijke rol speelt zijn: The Trumanshow (1998), The Matrix (1999), Little Buddha (1993), Lady in the Water (2006) The Adjustment Bureau (2011) en Room (2015),

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Geplaatst op

De universele symbooltaal in de speelfilm: 12 sleutelmetaforen

De taal van symbolen is de gemeenschappelijke taal van de mensheid. Het is de taal die we nog steeds gebruiken en begrijpen – in dromen, in poëzie en kunst, in de visies en stemmen die ons vertellen over het heilige en het mysterie (Ralph Metzner)

 In de vorige blog is, aan de hand van de Theorie van Positieve Desintegratie (Kazimierz Dabrowski), beschreven hoe ontwikkeling in de volwassenheid of persoonstransformatie er globaal en idealiter uitziet. In de volgende blogs komen twaalf sleutelmetaforen aan de orde die het proces van menselijke evolutionaire groei beschrijven. Deze keren niet alleen keer op keer terug in de wereldliteratuur en de heilige tradities van over de hele wereld, maar ook in speelfilms!

Deze metaforen (ook wel archetypen, dieptestructuren of primordiale beelden genoemd) kunnen dienen als wegwijzers op onze ontwikkelingsweg. Ze zijn niet alleen helpend voor mensen die er bewust voor kiezen om zichzelf te ontwikkelen, zoals monniken en nonnen of andere (spirituele) zoekers. Ook mensen die onverwacht met een crisis geconfronteerd worden en daardoor een onbekend (psychologisch) gebied betreden, kunnen baat hebben bij culturele bronnen, zoals bijvoorbeeld een speelfilm, waarin dergelijke metaforen voorkomen. Een goed voorbeeld hiervan is The Trumanshow (1998), die gebaseerd is op de mythe van de Grot van Plato. Hieronder volgt de eerste metafoor.

  1. Ontwaken uit de droom van de realiteit

Wake up, Neo (The Matrix)

Deze metafoor, die het proces van bewustwording beschrijft als een “ontwaken”, wordt aangetroffen in het Christendom, het Hindoeïsme, het Soefisme,  het Judaïsme en het gnosticisme. Ook is deze stijlfiguur  terug te vinden in een groot deel van de folklore, mythologie en literatuur en, zoals hierboven beschreven is, ook in de speelfilm. De ervaring van ontwaken wordt gekenmerkt door een uitgebreider bewustzijn, een meer objectieve perceptie van de realiteit en een groter gevoel van  in het hier en nu zijn. De filosoof Heraclites stelde al dat “Zij die slapen leven elk in een private wereld en zij die ontwaakt zijn leven in de ene Grote Wereld.’’ Wanneer iemand ontwaakt, is diegene zich niet alleen meer bewust van zowel diens meest innerlijke zelf, maar ook  van de wereld rondom zich heen; zo iemand staat meer in contact met het verleden alsook met toekomstige mogelijkheden. Religieuze, spirituele, maar ook wijsheidstradities benadrukken het belang van ontwaken omdat deze conditie niet alleen het individu zelf ten goede komt, maar ook de gemeenschap als geheel. Het kan hierbij zowel om een meer geleidelijk proces als om een plotseling ontwaken gaan, bijvoorbeeld door het meemaken van een levenscrisis.

Het onderstaande  gedicht, geschreven door astronaut en hoogleraar  Wubbo Ockels , na het doormaken van een zwaar hartinfarct, is een goed voorbeeld van de metafoor van ontwaken. Hierin is ook duidelijk te zien hoe hij, hiermee gepaard gaand, een grotere wereld ervaart (zie de opmerking van Heraclites).

Vanuit de kleine kamer van mijn bestaan
kijk ik met een observerende blik
naar dat wat zich achter glas bevindt
een scheiding van werelden
die vrijwel iedereen ontgaat
maar ik zie het als geen ander
hoe die wereld te klein kan voelen
te klein om weer naar terug te gaan
de angst de vorige onzin tegen te komen
de angst het mooie heldere gevoel
dat nu in elke hoek van mijn hersenen zit
te verliezen door de afleiding
van het dagelijks leven
tranen sluiten mijn observatie

Wubbo Ockels (2006)

Hieronder volgen een aantal films en documentaires waarin de metafoor van ontwaken uit de droom van de realiteit centraal staat.

  • Sneeuwwitje (1937. V.S)
  • Doornroosje (1959, V.S.)
  • Groundhog Day (1993, V.S.)
  • Little Buddha (1993, V.S.)
  • The Trumanshow (1998, V.S.)
  • Fight Club (1999, V.S.)
  • The Matrix (1999, V.S./Australië)
  • The Legend of Bagger Vance (2000, V.S)
  • Spring, Summer, Fall, Winter…and Spring (2003, Zuid-Korea)
  • The Island (2005, V.S.)
  • The Dhamma Brothers (2007, V.S.)
  • Inner Worlds, Outer Worlds (2012, Canada)
  • Awake the Life of Yogananda (2014, V.S.)
  • Samadhi (2017, Canada)
  • Samadhi: Part 2 – It’s Not What You Think (2018, Canada)
  • The Wisdom of Trauma (2021, Canada)

Bron onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.