‘Het lijkt wel of hij niet te raken is’
Red (Morgan Freeman) over Andy (Tim Robbins) in The Shawshank Redemption (1994).
Stoïcisme is in! Voor deze stroming, die opkwam in het oude Athene ten tijd van grote crises, bestaat een hernieuwde belangstelling. Ook wij maken momenteel talloze crises door, waaronder een klimaatcrisis, een stikstofcrisis, een asielcrisis, een wooncrisis, om er maar een paar op te noemen. De Stoa of het stoïcisme is een filosofische stroming die rond 300 v.Chr. begon in Griekenland en behoort tot de hellenistische filosofieën. De Stoa heeft grote populariteit verworven, vooral binnen het Romeinse Rijk. Wat kunnen we leren van de vroegere Stoïcijnen voor ons eigen leven?
Om meteen maar de grootste misvatting van het stoïcisme weg te nemen: het heeft weinig te maken met stoïcijns zijn. Het stoïcisme gaat niet over het onderdrukken of verschuilen van emoties. Emoties zijn menselijk en het uiten daarvan ook. Wat het stoïcisme wel leert is dat we de baas moeten zijn van over onze emoties. Wat kenmerkend is voor het stoïcisme is dat het gaat om de praktijk; het gaat om de mens in zijn omgeving. Eigenlijk heeft het stoïcisme maar een paar vaste onderwerpen die steeds weer naar voren komen. Dat de wereld niet te voorspellen is; dat veranderingen altijd dichtbij zijn. Hoe kort ons leven eigenlijk is, en hoe weinig invloed wij hebben op de toekomst. Hoe we, in deze omstandigheden, ons het beste kunnen gedragen – of, hoe we in controle en vastberaden kunnen zijn. Maar wat bovenal naar voren komt, is dat onze ontevredenheid en ongelukkigheid veelal ontstaat omdat we ons op de verkeerde dingen richten. Dat wil zeggen, we richten ons voornamelijk op ‘externe zaken’ waar we geen invloed op hebben, en niet genoeg op onze ‘interne zaken’ waar we wel invloed op hebben. Denk hierbij aan dingen zoals onze houding, emoties, en meningen, maar ook het ontwikkelen van de juiste karaktereigenschappen of deugden.
Door de eeuwen heen is het stoïcisme dan ook een toevluchtsoort geweest voor leiders, andersdenkenden, en – in het algemeen – mensen die zich in moeilijke situaties bevonden. Hierin blinkt deze praktische filosofie uit. Je kunt het stoïcisme dan ook zien als een onderdeel in de menselijke gereedschapskist. Het biedt houvast, hulp, en (waar nodig) helpt het ons het leven te verdragen. Het is dan ook geen wonder dat de stoïcijnse filosofie over de jaren heen steeds weer oplevingen heeft gehad. Keizer-filosoof Marcus Aurelius ging nog een stap verder dan uitsluitend het accepteren van wat je niet kan veranderen. Hij stelde heb álles wat er in je leven gebeurt lief. De wereld kent volgens de stoïcijnen namelijk een gedetermineerde ordening; wat er gebeuren moet, zal gebeuren. Marcus Aurelius spreekt van een innerlijk fort, ‘waarin je je kunt terugtrekken en beschermd weet tegen elke denkbare aanval’. Die burcht is er ‘om de golven van de buitenwereld – en je eigen impulsen – die tegen je aan klotsen tegen te houden, niet om een ander of de wetten van de kosmos te breken’.
In speelfilms is het stoïcisme een geliefd gegeven. Een goed voorbeeld is The Shawshank Redemption (1994), ook wel de beste film ter wereld genoemd. In deze film is te zien hoe Andy Dufresne een innerlijke burcht of fort ontwikkelt, waardoor hij niet alleen bestand is tegen de harde wereld in de gevangenis en zijn impulsen beheerst, maar ook innerlijke vrede uitstraalt. Vanuit deze geesteshouding heeft hij ook de ruimte om er te zijn voor zijn medegevangenen.
Andere films waarin stoïcisme een rol speelt: Lawrence of Arabia (1962), Star Trek: The Motion Picture (1979), Brother (1997), The Horse Whisperer (1998), Equilibrium (2002), American Splendor (2003), Lincoln (2012), Sand Castles (2014), Acts of Vengeance (2017), Western (2018), Dog (2022), Moonage Daydream (2022).
Bron onder meer: https://denieuwestoa.nl/wat-is-het-stoicisme/