Geplaatst op

Van het duister naar het Licht

There’s a smile on my face
For the whole human race
Why it’s almost like being in love…

Groundhog Day (1993)

Verlichting – het proces van licht binnen brengen – is impliciet een sleutelaspect van alle andere metaforen die tot nu toe aan de orde gekomen zijn.  Voor wat betreft geestelijke verlichting stelt Eckart Tolle dat het  huidige moment een poort naar verlichting is, een hogere staat van aanwezigheid waarin al je zorgen, angsten en emotionele pijn verdwijnen. We lijden omdat we ons identificeren met tijd, stelt Tolle. We torsen ons verleden soms als een loden last met ons mee en maken ons zorgen over een toekomst die eigenlijk helemaal niet bestaat. “Er is nooit een moment dat je leven niet ‘nu’ is,” zegt Tolle in zijn boek De Kracht van het Nu. “Besef dat het huidige moment alles is dat je ooit zult hebben. Maak van het nu het belangrijkste aandachtspunt van je leven.”

Een andere  visie op geestelijke verlichting wordt verwoord door Frans Langenkamp, antropoloog. Hij zegt daarover het volgende: “Over verlichting hoort men te weten dat wat men in de verschillende spirituele tradities verlichting (satori, nirwana, kensho, moksha, bevrijding, redding etc.) noemt, niets anders is dan een symptoom van geestelijke volwassenheid.  Eenvoudig gesteld: Wat men vroeger verlichting noemde is niets anders dan geestelijke volwassenheid. Onze geest omvat denken en voelen (‘hoofd’ en ‘hart’). Wanneer ons denken (hoofd) volledig ontwikkeld is, betekent dit dat we in alle omstandigheden wijs zijn. Wanneer ons voelen (hart) volledig ontwikkeld is, betekent dit dat we in alle omstandigheden liefdevol zijn. Verlichting staat dan ook voor de volledige ontwikkeling van hoofd en hart, van verstand en gevoel. Het staat voor de volledige ontwikkeling van onze mannelijke en onze vrouwelijke eigenschappen. Hierdoor worden we geïntegreerde, ontspannen, natuurlijke en authentieke mensen. Verlichting staat dus in werkelijkheid voor ware menswording. Wanneer we eenmaal dit realistische inzicht in verlichting hebben, wordt de weg om ‘verlichting’ te bereiken automatisch duidelijk. We kunnen aan onszelf werken om emotioneel en intellectueel volwassen te worden. Mijns inziens is het dan ook beter om het mysterieuze begrip ‘verlicht worden’ niet meer te gebruiken, en voortaan te spreken van ‘geestelijk volwassen worden’. Liefde, sympathie, respect, invoelingsvermogen, tolerantie zijn allemaal inherente eigenschappen van de toestand van geestelijke volwassenheid”, aldus Langenkamp.

Als er één film is die op aansprekende wijze weergeeft wat verlichting, ofwel geestelijke volwassenwording  in samenhang met het leven in het hier en nu  inhoudt is het wel Groundhog Day met Bill Murray  als Phil in de hoofdrol. Als Phil na veel vallen en opstaan eindelijk door heeft waar het in het leven om gaat, zoals het beoefenen van liefde en dankbaarheid, lijkt hij daarmee belangrijke poorten naar het nu gevonden te hebben en is hij een gelukkig man geworden! Andere speelfilms met als thema geestelijke verlichting zijn: Little Buddha (1993), Peaceful Warrior (2006), Il Giovane Favoloso (2014), Le Libertin (2000), En Kongelig Affaere (2012), La Montaña Sagrada (1973), Into the Badlands (2015), the Razors Edge (1984), Magic in the Moonlight (2014), Man on the Moon (1999).

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). R. Metzner. Origin Press.

De Kracht van het NU; gids voor een gelukkig leven (2013), E. Tolle. Uitgeverij Ankh Hermes, Utrecht.

De vele misverstanden over verlichting. In: Boeddhistisch Dagblad 30 januari 2019, F. Langenkamp.

BesteLijst.com.

 

 

Geplaatst op

Van gevangenschap naar bevrijding

Major Schlegel: Sign and you’ll go free.
Franz Jägerstätter: I am free already. 

A Hidden Life (2019)

Zie hieronder voor de derde metafoor met betrekking tot het verkrijgen van een weidser bewustzijn!

Ontsnapping uit een staat van (innerlijke) gevangenschap naar (innerlijke) bevrijding kan gezien worden als een van de meest consistente metaforen  met betrekking tot persoonstransformatie. Deze metafoor is niet alleen in mythen en teksten uit de oudheid aan te treffen, maar ook in psychologische geschriften van eigentijdse denkers (Metzner, R., 1998). En natuurlijk ook in eigentijdse speelfilms!
De beperkte en begrensde kwaliteit van ons normale bewustzijn, is aan ons allemaal bekend, aldus Metzner. We kunnen ons opgesloten voelen in een relatie, ons gebonden voelen aan verplichtingen of vereisten op het werk, gehecht zijn aan bezittingen, gefixeerd zijn op iemand die we begeren enzovoort. De bekende grotmetafoor van Plato (zie vorige blog) belichaamt zowel de metafoor van een illusoire naar een meer heldere waarneming, als die van gevangenschap naar bevrijding. Mythen met betrekking tot deze metafoor zijn onder meer de mythe van Prometheus die aan de rots vastgeketend zit, Jona in de buik van de walvis, Theseus die het spoor volgt naar de Minotaurus in het labyrint, Odin die hangt aan de wereldboom Yggdrasyl, Christus hangend aan het kruis en de zondaren in de Hel van Dante die ingekapseld zijn in boomstronken of vastgevroren zijn in ijsmeren. Metzner benadrukt dat mensen zich eerst moeten realiseren dat ze zich in een toestand van gevangenschap bevinden.

De transformatie van een toestand van gevangenschap naar een staat van bevrijding wordt gereflecteerd door het verschil tussen lot en bestemming. Het lot kan gezien worden als onvermijdelijk, gefixeerd en gebaseerd op het verleden. Bestemming daarentegen is toekomstgericht, vrij en flexibel: het  is gerelateerd aan het hebben van een doel, dat wat we kiezen om te doen of te zijn. We vervullen onze bestemming met behulp van onze vrije wil. Een goed voorbeeld van het bovenstaande is de Oostenrijkse neuroloog en psychiater alsook holocaustoverlevende Viktor E. Frankl die in zijn wereldberoemde boek De Zin van het Bestaan  (1946)  beschrijft hoe hij er in een uiterst beperkende en mensonterende situatie toch in slaagde een betekenisvol leven te leiden.

Het script van de film Groundhog Day (1993)  is geschreven door een zen-boeddhist, die op een  aansprekende manier aan de westerse ziel wilde laten zien, wat het begrip “verlichting” inhoudt. De film gaat over een narcistische weerman (Phil Connors) die dezelfde dag keer op keer opnieuw moet (be)leven. Pas na veel vallen en opstaan, komt hij tot het inzicht dat het er in het leven om gaat een liefdevol persoon te zijn, waardoor hij zich niet meer gevangen voelt en daardoor gelukkiger wordt dan ooit tevoren. In dit kader is het interessant om te weten dat de wet van de liefde ook wel de wet van de vrijheid wordt genoemd(!); omdat Phil (eindelijk) zijn begeertes en afkeren achter zich heeft gelaten ervaart hij uiteindelijk de gelukzalige toestand van in het nu te leven.

Andere films en documentaires waarin deze metafoor een belangrijke rol speelt zijn: Siddharta (1972), Gandhi (1982), Fury to Freedom (1985) Little Buddha (1993) The Shawshank Redemption, (1994) The Trumanshow (1998), The Matrix, (1999), Freedom Writers (2007). Die Eroberung der Innere Freiheit (2010), Mandela: Long Walk to Freedom (2013), Freedom Summer (2014), A Hidden Life (2019).

Leestip: Vrij zijn, waar je ook bent Thich Nath Hanh (2003). Een echte aanrader!

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Geplaatst op

De speelfilm en de ontwikkeling van het Zelf 

‘No form of art goes beyond ordinary consciousness as film does, straight to our emotions, deep into the twilight room of the soul.’

Ingmar Bergman (filmregisseur)

De speelfilm staat in een oeroude traditie die zijn wortels heeft in de inwijdingen van het oude Egypte en Griekenland en zich vandaaruit via onder meer via mythen, middeleeuwse mystiek en sprookjes voortzet tot in de hedendaagse (waaronder de Jungiaanse en de positieve) psychologie.

Films kunnen ons helpen om ons in ons leven te oriënteren en om onszelf als mens, vooral emotioneel en spiritueel, te ontwikkelen. Volgens Frank Mc Connell weten we op een basaal niveau, als we een boek lezen of naar een film kijken, dat wij  de held of heldin zijn of zouden kúnnen zijn. Wij zijn Andy in The Shawshank Redemption, George Bailey in It is a Wonderful life, Eric Hazelhoff Roelfzema in Soldaat van Oranje of Antonia in de film Antonia. En uit al deze “alsof” zelven, allemaal versies van ons eigen zelf-in-wording, kunnen we een “beter” zelf worden, dan we waren voor we het boek lazen of er deelgenoot van werden door een film, aldus  McConnell .

Volgens MCConnell kunnen verhalen onze levens als het ware redden omdat we, afhankelijk van het soort verhaal waarin we ons bevinden, een zekere verantwoordelijkheid hebben, een zekere relatie, zowel met onszelf als met de mensen cq de wereld om ons heen. Wij zijn altijd een Held of een Heldin, maar in de verschillende “werelden” van het verhaal kunnen we verschillende soorten helden of heldinnen zijn. We kunnen onszelf bijvoorbeeld een slachtoffer (blijven) voelen van een situatie met alle (negatieve) gevolgen voor onszelf of onze omgeving of er (hoe moeilijk ook) een uitdaging in proberen te zien waaraan we onszelf kunnen ontwikkelen, hetgeen een heilzame invloed kan uitoefenen op ons geestelijk en lichamelijk welzijn, maar ook op onze relaties met anderen.

De vraag is dan natuurlijk hoe die ontwikkeling er (globaal )uit ziet. Persoonlijk vind ik het schema uit de Theorie van de Positieve Desintegratie (TPD) van de Poolse psycholoog en psychiater Kazimierz Dabrowski dat hieronder is afgebeeld in dit kader heel bruikbaar.

De ontwikkeling van individu tot persoonlijkheid

1.       Van lagere naar hogere waarden
2.       Van egocentrisch naar alterocentrisch (de ander centraal)
3.        Van impulsief en reflexmatig naar reflectief en zelfgestuurd
4.       Van “socializen” naar sterk betrokken zijn bij anderen
5.       Van gericht zijn op sociale normen naar gericht zijn op idealen
6.       Van automatisch naar autonoom gedrag
7.       Van conformistisch naar authentiek gedrag
8.       Van relativisme van waarden naar een universele hiërarchie van waarden
9.       Van imitatie naar creatief gedrag
10.     Van  bepaald door erfelijkheid en omgeving naar zelfbepaald leven
11.      Van traditionele religie (bescherming, macht) naar eigen mystieke          ervaringen
12.      Van voorwaardelijke en zelfzoekende liefde naar allesomvattende liefde

Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Theorie_van_positieve_desintegratie) voor meer informatie over deze theorie.

Voor de liefhebbers: In de film The Tale of  the Prinses Kaguya  (2014)  zijn allerlei aspecten van de TPD terug te vinden.

Bronnen onder meer:

McConnell, F. (1979). Storytelling en Mythmaking: images from film and literature. New York: Oxford Press.

Hammann, J. (2007). Die Heldenreise im Film. Frankfurt am Main: Zweitausendeins.

Robert W. Sullivan (2017). Cinema Symbolism: A guide to esoteric imagery in popular movies (second edition). Deadwood Publishing.

 

 

 

Geplaatst op

Waardering voor schoonheid en uitmuntendheid (kunnen genieten van de mooie en bijzondere dingen in het leven)

 

Aanwezigheid is noodzakelijk om je bewust te kunnen zijn van de schoonheid, de luister en de heiligheid van de natuur…Als je je bewust hiervan wilt worden, moet eerst je verstand zwijgen. Je moet even je persoonlijke bagage van problemen, verleden, toekomst en al je andere kennis loslaten, want anders zie je zonder te zien, hoor je zonder te horen. Je totale aanwezigheid is nodig.          

Eckhart Tolle

Tot op de dag van vandaag heb ik geen idee waar die twee Italiaanse dames over zongen. De waarheid is, ik wil het niet weten. Sommige dingen kunnen beter ongezegd blijven. Ik houd ervan om te denken dat ze over zo iets moois zongen, dat het eigenlijk niet in woorden uit te drukken is…en dat je hart daarom pijn doet. Ik vertel je, die stemmen gingen omhoog…hoger en verder dan waarover iemand in deze grauwe plaats durft te dromen. Het was alsof een mooie vogel in onze kleurloze kleine kooi fladderde en de wanden ervan liet verdwijnen. En voor heel even, voelde iedereen in de Shawshank zich vrij.

The Shawshank Redemption

Waardering voor schoonheid en uitmuntendheid omvat verschillende dimensies, waaronder een overweldigend gevoel van eerbied of ontzag, verwondering, bewondering, verbazing en verheffing. Het wordt een kwaliteit of een sterke kant in mensen wanneer ze de goedheid, schoonheid en bijzondere dingen om zich heen leren zien. Deze ervaring leidt over het algemeen tot een gevoel van eerbied en verbinding dat vaak gepaard gaat met de drang om iets te willen betekenen voor anderen (mensen, dieren of de natuur in het algemeen).

Peterson en Seligman noemen drie typen ervaringen van schoonheid die kunnen inspireren tot het doen van het goede: 1) Fysieke schoonheid (bijvoorbeeld een zonsondergang), 2) vaardigheid of talent (bijvoorbeeld een symfonie), 3. deugd of morele goedheid (bijvoorbeeld een vriendelijke daad)

Er zijn verschillende studies gedaan op het gebied van eerbied, verheffing en dergelijke. Het ervaren van eerbied is onder meer verbonden met een groter gevoel van welzijn. Eerbied is bij mensen opgewekt in experimenten en bleek te leiden tot religieuze en spirituele gevoelens; met name eerbied voor de natuur leidt tot een gevoel van eenheid met anderen of het andere in het algemeen. Een  aanrader, naast natuurlijk jezelf in de natuur begeven (!), in dit kader is de documentaire Leaning into the Wind (2017) over de in Schotland gevestigde Engelse kunstenaar Andy Goldsworthy die op een bijzondere wijze als het ware cocreëert met de natuur. Een andere aanrader is het filmproject De fascinerende wereld van bomen van Monique Smulders (2019).

Naar de waardering voor uitmuntendheid is veel minder onderzoek gedaan. Wat het dichtste bijkomt is waarschijnlijk de studie met betrekking tot bewondering, dat een reactie is op niet-morele uitmuntendheid of prestaties van anderen, bijvoorbeeld het geblinddoekt (!) oplossen van een Rubik’s kubus. Uit onderzoek blijkt dat dit bij waarnemer(s) leidde tot het ervaren van meer energie, de wens om e.e.a. te kopiëren, en om hierin te slagen.

De ervaring van mensen die kijken naar films met karakters die goedheid of schoonheid portretteren en zich daardoor geïnspireerd voelen om goed voor anderen te zijn wordt cinematische elevatie genoemd. Veel mensen ervaren dit bijvoorbeeld bij de film Ghandi  (1982) Als mensen een film zien waarin karakters niet-morele uitmuntendheid vertonen, bijvoorbeeld op het gebied van sport, en zich gemotiveerd voelen om zichzelf (op dat gebied) te verbeteren wordt dit cinematische admiratie genoemd.

Praktische toepassingen om meer oog te krijgen voor de schoonheid en bijzondere dingen in het leven :

  • Beoefen mindfulness. Lees bijvoorbeeld de Kracht van het Nu van Eckart Tolle of de boeken van Jon Kabat- Zinn en Thich Nhat Hanh. Voor de liefhebbers is ook Het Geheim van Shambhala van James Redfield (bekend van de Celestijnse Belofte) een aanrader.
  • Probeer elke dag de (innerlijke) schoonheid van het “gewone” gewaar te worden, zoals bijvoorbeeld regendruppels op een spinnenweb, een wolkenlucht, de glans in de ogen van iemand anders. Probeer je zintuigen te gebruiken om niet alleen “dieper” te zien, maar ook om bijvoorbeeld “dieper” te luisteren. Het ervaren van voornoemde schoonheid kan vervolgens weer een gevoel van dankbaarheid en liefde oproepen, waardoor je nog meer schoonheid kunt ervaren, waardoor je in een positieve flowspiraal kunt komen.
  • Probeer zo mogelijk elke dag in aanraking te komen met schoonheid en/ of uitmuntendheid die gecreëerd is door andere mensen bijvoorbeeld door het luisteren naar (klassieke) muziek die je diep raakt, een museumbezoek, of het doorbladeren van een kunsttijdschrift.
  • Stel jezelf open voor cinematische elevatie. Kies een film die je waarschijnlijk zal inspireren, bijvoorbeeld op grond van een recensie. Stel jezelf erop in om kwaliteiten, b.v. schoonheid, te ervaren. Stel je ook open om de emoties van de karakters te ervaren. Observeer de morele goedheid van de karakters. Als de film over is blijf dan een tijdje zitten. Wat inspireerde je het meest in een karakter? Voel je je geïnspireerd om ook het goede voor anderen te doen? Kijk eventueel ook of er andere hiermee samengaande kwaliteiten zijn aan te treffen, zoals bijvoorbeeld eerlijkheid, vergevingsgezindheid, of vriendelijkheid. Is er een doel dat je zou willen stellen dat geïnspireerd is door dit gevoel van motivatie?
  • Houd eventueel een (speciaal) dagboek bij gedurende een bepaalde periode waarin je in een paar zinnen schrijft over iets moois dat je opviel. Je kunt je op één soort type schoonheid focussen (natuur, artistiek of moreel) of op alle drie.

Films en documentaires die de waardering voor schoonheid en uitmuntendheid kunnen faciliteren.

  • Der Himmel über Berlin (1987, Frankrijk, Duitsland)
  • American Beauty (1999, VS)
  • Far Away So Close! (1993, Duitsland)
  • The Legend of Bagger Vance (2000, VS)
  • Amélie (2001, Frankrijk)
  • Waking Life (2001, VS)
  • The Story of The Weeping Camel (2003, Mongolië/Duitsland)
  • Genesis (2004, Frankrijk)
  • Departures (2008, Japan)
  • Midnight in Paris (2011, VS)
  • Leaning into the Wind (2017, Duitsland)
  • At Eternitity’s Gate (2018, VS/ Groot-Brittannië/ Frankrijk)
  • De fascinerende wereld van bomen (2019, Nederland)
  • Mrs. Lowry and Son (2019, Groot-Brittannië)

Bronnen onder meer:

  • Positive Psychology at the Movies 2. Using Films to Build Characterstrenghts and Well-Being. 2nd Edition. Niemiec, R.M., Wedding, D. (2014). Boston: Hogrefe Publishers.
  • De kracht van het nu in de praktijk. Tolle, E. (2004). Ankh-Hermes bv, Deventer.

 

Geplaatst op

Liefde

Liefde (onder meer liefdevol zijn en waardering uiten in relaties met anderen)

“Wij zijn allemaal slechts mens geworden in de mate waarin we van mensen hebben gehouden en in de gelegenheid waren van ze te houden”. Boris Pasternak

Happiness is love. Full stop. George Vaillant

Liefde is een van de kwaliteiten die in sterke mate samenhangt met welbevinden; er is sprake van een positieve relatie tussen liefde en geluk. Liefde is volgens psychologe Barbara Fredrickson de meest voorkomende positieve emotie. In liefde kunnen allerlei andere positieve emoties samenkomen, zoals vreugde, hoop, dankbaarheid en vergeving. In staat te zijn om onzelfzuchtig lief te hebben is wat ons uniek menselijk maakt, aldus psychiater George Vaillant, die na een levenslange wetenschappelijke studie tot de ontdekking kwam dat liefde het allerbelangrijkste is in het leven. Een bevinding die aansluit bij wat al eeuwenlang is beweerd door talloze wijze mannen en vrouwen. De kwaliteit liefde kan gezien worden als een capaciteit die zowel betrekking heeft op denken, voelen en gedrag en houdt ook het vermogen in om zowel van anderen te houden als zelf liefde te ontvangen. Uit onderzoek is gebleken dat dit onze geestelijke en lichamelijke gezondheid ten goede komt. Kortom, ook weer een belangrijke, zo niet de belangrijkste kwaliteit om mee aan de slag te gaan!

In deze blog wordt liefhebben met name als een vorm van levenskunst opgevat. Frank Andrews, van oorsprong chemo-fysicus, die later zijn werkterrein heeft verlegd naar de mens die hij wil helpen bij het oplossen van problemen en het opheffen van blokkades stelt in zijn boek “Liefhebben een Levenskunst” (1992) dat de grootste uitdaging in het leven is om zoveel mogelijk voortdurend en diep lief te hebben, ondanks de gebeurtenissen op ons levenspad. Hij stelt dat, omdat het grootste deel van ons leven nu eenmaal gaat om alledaagse dingen, het met name van belang is om daarmee te oefenen. Als we daarin getraind zijn wordt het ook gemakkelijker om deze kwaliteit in moeilijker situaties toe te passen. Wat dit laatste betreft is een absolute aanrader de aangrijpende film Incendies (2010). Deze film gaat over de gekte van oorlog, over goed en kwaad en hoe de grenzen daartussen onder druk vervagen, maar vooral ook over liefde als antwoord op deze onmenselijke omstandigheden.

Aanraders om liefdevoller te leven:

  • Druk (verbaal en/of non-verbaal) je liefde uit naar degenen waar je van houdt, ongeacht wat er gebeurt, laat je liefde voor hen onvoorwaardelijk zijn.
  • Druk je gevoel van liefde voor mensen waar je van houdt uit door fysieke gebaren (omhelzingen, kussen, knuffelen, een liefdevolle massage geven).
  • Probeer zoveel mogelijk dagen of gelegenheden die voor jou en een dierbare ander belangrijk zijn, te vieren.
  • Probeer je liefde zoveel mogelijk uit te breiden naar alles en iedereen waarmee je in aanraking komt, dus niet alleen naar mensen, maar ook naar dieren en planten. Cultiveer bewust zoveel mogelijk liefdevolle genegenheid en probeer dit gevoel tot uitdrukking te laten komen in al je gedachten, gedragingen en uitspraken.

“Stel je voor dat je hetzelfde leven leidt als nu, maar dat je diep en voortdurend liefhebt, geniet van de warmte van de ochtenddouche, met genoegen de geur opsnuift van het klaarmaken van het ontbijt, meezingt met de vogels onderweg naar je werk, het leuk vindt om over de weg te rijden, een atmosfeer van samenwerking voelt met je collega’s, je gezinsleden liefhebt en alles en iedereen in je nabijheid diep waardeert. Waar het om gaat is dat we, ongeacht uiterlijke omstandigheden, kunnen leren diep en voortdurend lief te hebben, op een zeer vergelijkbare manier als waarop we leren een sport te beoefenen of een muziekinstrument te bespelen” (Frank Andrews).

Films waarin liefde, in diverse vormen, een belangrijke rol speelt:

  • Casa Blanca (1942, VS)
  • The Best Years of Our Lives (1946, VS)
  • Jezus Christ Superstar (1973, VS)
  • Stalker (1979, Rusland)
  • Cinema Paradiso (1988, Italië)
  • The English Patiënt (1996)
  • Monsieur Ibrahim (2003, Frankrijk)
  • Away From Her (2006, Canada)
  • Slumdog Millionaire (2008, UK)
  • Incendies (2010 ,Canada/Frankrijk)
  • The Shack (2017, VS)
  • For Sama (2019, Groot Brittannië)
  • A Hidden Life (2019, Duitsland, VS)
  • Lazarro Felice (2019, Italië)
  • The Cave (2019, Syrië/Denemarken, )
  • The Invisible Life of Eurídice Gusmão (2019, Brazilië/ Duitsland)
  • The Blue Caftan (2022, Marroko)

Bronnen onder meer:

  • Het Joodse boek van Leven en Sterven. L.D. Solomon (2001). Utrecht: Kosmos-Z&K Uitgevers B.V.
  • Liefhebben een levenskunst. Frank Andrews (1992). Den Haag: Mirananda.
  • Positive Psychology at the Movies 2. Using Films to Build Characterstrenghts and Well-Being. 2nd Edition. Niemiec, R.M., Wedding, D. (2014). Boston: Hogrefe Publishers.
  • Positieve Psychologie in de Praktijk. Bannink, F. (2011). Amsterdam: Hogrefe Uitgevers.
  • 340 Ways to Use VIA Character Strenghts by Tayyab Rashid & Afroze Anjum. University of Penssylvania, 2005.