Reis naar de plaats van Visie en Kracht

Some journeys take us far from home. Some adventures lead us to our destiny.

The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe (2005)

Het gevoel van onze beweging door de altijd veranderende stroom van levenservaringen als een reis,  is een ervaring die veel mensen kennen. Ons leven is als een reis, met een begin, een midden, en een eind; het betreft een uitgaan, zich uitbreidend in de wereld, een terugkeer, of een zich vestigen. Zowel de mystiek als de mythologie van over de gehele wereld spreken over transformatie in termen van een reis naar een ander land, langs een rivier, een berg op, door de wildernis, naar de diepten van de aarde, of een zoektocht naar een verborgen kasteel vol wonderen.  Het doel van de reis is altijd  ons eigen Zelf, ons centrum, de kern van het zijn. Als onze reis succesvol is geweest, is de wereld als het ware getransformeerd, dat wil zeggen dat we met een frisse blik, een nieuwe wereld zien. De succesvolle reiziger is nu bekrachtigd als een leraar, genezer of een ziener.

De Reis van de Held of de monomythe kan gezien worden in termen van metaforische, mythologische en symbolische beeldspraak. De metafoor kan een fysieke reis betreffen waarin het karakter door het land reist of naar onbekende landen en culturen. De reis kan echter ook een puur psychologische reis betreffen (emotioneel en cognitief) waarin het karakter op een plaats verblijft maar door of over obstakels, stressoren, pieken en dalen reist en uiteindelijk op de een of andere manier veranderd is. De spirituele metafoor, de “donkere nacht van de ziel” (Johannes van het Kruis) benadrukt de noodzaak om door de pijn heen te gaan zodat uiteindelijk genade en vrede ervaren worden als de reis beëindigd is . Het reismotief is gerelateerd aan  vele kwaliteiten of sterke kanten. Bijvoorbeeld:  Alvin Straight in The Straight Story (1999) is op een interessante fysieke reis waarbij hij  op zijn grasmaaier door verschillende staten in de V.S. reist; op een ander niveau, vertegenwoordigt zijn reis een vergevingsproces.  In de film The Way (2011) probeert een vader met het overlijden van zijn zoon om te gaan  door de beroemde El Camino te lopen. Voor de vader wordt deze reis een helende reis die hem helpt om zijn zoon zowel te herdenken, te eren als in het reine te komen met zijn verlies door de reis af te maken die zijn zoon gestart was. Sommige gedeelten van de reis loopt hij alleen en andere gedeelten met de steun van anderen. Voor de vader is het een geheiligde reis.

De heldenreis is een geliefd thema bij regisseurs en is dan ook in veel films aan te treffen.  Hieronder enkele voorbeelden. Een aantal klassiekers zijn: E.T. (1982), Gone with the Wind (1939), Pretty Woman (1989), Ghost (1990), Beauty and the Beast (1991), Dances with Wolves (1990), Cinderella (1950), de Star Wars– en de Indiana Jones films die allemaal een held(in) hebben die naar een nieuwe spirituele of culturele wereld reist (Rockefeller, 1994). In aanvulling hierop zijn vele andere films op dit thema gemaakt. Wie kent niet The Lord of the Rings trilogie! Een oudere film die ook niet onvermeld mag blijven is The Trumanshow (1998). Meer recente films  die ik kan aanbevelen zijn onder meer The Leisure Seeker (2017) ),The Last Right (2019) , Supernova (2020) en C’mon C’mon (2021).

Bronnen:

Positive Psychology at the Movies 2. Using Films to Build Character Strenghts and Well-Being. 2nd Edition. Niemiec, R.M., Wedding, D. (2014). Boston: Hogrefe Publishing

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). R. Metzner. Origin Press.

 

 

Hereniging met de innerlijke vijand.

“We’ve all goth both light and dark inside us. What matters is the part we choose to act on.”

Harry Potter and the Prisoner of Azkaban

Hieronder wordt de zesde transformationele metafoor beschreven, zoals geïdentificeerd door de psycholoog Ralph Metzner: de hereniging met de innerlijke vijand.  Ook weer een geliefd thema in de speelfilm!

De schaduw, het id, het beest, de duivel, het monster, de vijand. Dit zijn enkele van de vele namen die toegewezen zijn aan een psychologisch complex dat in mindere of meerdere mate in alle mensen aanwezig is. De schaduw  betekent in de Jungiaanse psychologie het deel van het onbewuste, bestaande uit verdrongen zwakheden, tekortkomingen en instincten. Het is een van de drie meest herkenbare archetypen, de andere zijn de anima en de animus, en de persona (zie ook de metafoor van fragmentatie naar heelheid). “Iedereen draagt een schaduw”, aldus Jung “en hoe minder hij is belichaamd in het bewuste leven van het individu, des te zwarter en dichter hij is.” Dit archetype kan echter ook beschouwd worden als een verbinding met de primitieve dierlijke instincten, die tijdens de vroege kinderjaren  door de bewuste geest vervangen zijn. Vandaar dat Jung de schaduw ook met creativiteit in verband brengt. Een beschaafd mens onderdrukt deze dierlijke neigingen. Dit gaat echter ten koste van de spontaniteit, creativiteit, gevoeligheid en inzicht. Dit reservoir van duisternis herbergt dus ook bronnen van waaruit de scheppende kunstenaar zijn inspiratie haalt. Inspiraties zijn altijd het werk van de schaduw en een leven zonder schaduw zou saai en oppervlakkig zijn.

Volgens Metzner kunnen we de schaduw beschouwen als een soort psychisch beeld  dat functioneert als een innerlijke tegenstander, een “tegenover” waarmee we worstelen en argumenteren terwijl we ons leven leven. De vereniging van deze tegenstelling(en )wordt beschouwd als een centrale transformationele uitdaging op het pad van individuatie of heelheid. Jung refereerde aan dit concept als coincidentia oppositorum, het bij elkaar komen van de tegengestelden; de acceptatie en vereniging van de antagonistische aspecten van onze menselijke natuur. Dit proces kan resulteren in een groter zelfkennis en een hiermee gepaard gaande compassie voor anderen. Volgens Aldwin & Lewinson zijn dit allebei aspecten van wijsheid.

Een recente film waarbij we de schaduw aan het werk zien is Druk (2020), geregisseerd door de Deen Thomas Vinterberg. Over de film:

Er is een theorie dat we geboren zouden moeten worden met een aandeel alcohol in ons bloed. Die bescheiden intoxicatie opent onze geest voor de wereld om ons heen, vermindert onze problemen en verhoogt onze creativiteit. Gesteund door die theorie, beginnen Martin en drie van zijn vrienden, allemaal vermoeide leraren op de middelbare school, een experiment om de hele dag door een constant niveau van intoxicatie te handhaven. Als Churchill de Tweede Wereldoorlog won met een zware alcoholverslaving, wie weet wat een paar druppels voor hen en hun studenten zouden kunnen betekenen? De eerste resultaten zijn positief en het kleine project van de leraren is verheven tot een echte academische studie die resultaten oplevert.

Vinterberg merkt het volgende op over de film “Ik geloof ook dat ik met deze film wilde rebelleren tegen de bescheidenheid, de beheersing, de controle en het goede gedrag van mijn land. Met het goede gedrag bedoel ik ons geciviliseerde, rationele en gecontroleerde doen en laten” Trouw 18-8-2021.

In aanvulling hierop nog een heel recente aanrader, ook weer Deens en ook weer met Mads Mikkelsen: Riders of Justice (2020). En een derde aanrader uit Denemarken (Speak No Evil, 2022). NB Dit is een heel heftige film!

Andere voorbeeld van films waarin de schaduw centraal staat zijn: Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1941), Wild Strawberries (1957), Letter from an Unknwn Woman, (1948), A Clockwork Orange (1971), Fight Club (1999), Dark Night (2008), ), Enter the Void (2009), Black Swan (2010), Birdman (2014), Who am I -No system is Safe (2014), Lady McBeth (2016)  en Annihilation (2018). Voor de liefhebbers van series: Lucifer (2016-heden), Good Girls (2018-2021).

Leestip: Omgaan met je schaduw. De kracht van verboden gevoelens en verborgen talenten (2009). Connie Zweig en Steve Wolf. Boekenbalie B.V.

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.

Van fragmentatie naar heelheid

“ Alles begint met luisteren…”

Dirigent Daniel Daréus in de speelfilm As it is in Heaven (2004)

Een van de  belangrijkste thema’s in de literatuur die gaat over de transformatie van het bewustzijn is het volgende, namelijk dat de onsamenhangende, gescheiden delen van de psyche kunnen en moeten worden verenigd tot een harmonieus, geïntegreerd geheel. Daarvoor is het belangrijk om “naar binnen te luisteren.” Hoe meer we dat doen hoe meer een aanvankelijke conditie van verwarring, wanorde, en chaos geleidelijk plaats maakt voor een manier van zijn van waaruit we helder kunnen functioneren. In deze zijnstoestand zijn de verschillende delen van onze psychologische en fysieke totaliteit functioneel gecoördineerd en verenigd. William James (1958) sprak in dit kader over het “verdeelde zelf en het proces van unificatie.” In aanvulling hierop schreef Carl Gustav Jung (1967) over het proces van individuatie, on-deelbaar ofwel heel worden.
Bovengenoemde metafoor refereert aan de vereniging van de “tegenstellingen” en het belang van integratie. We kennen allemaal het gevoel dat we ons verstrooid of verdeeld voelen. Dit kan gezien worden als de psychologische basis voor de metafoor van fragmentatie naar heelheid of integratie. Een belangrijk aspect van “heling” en groei is het bijeenbrengen van deze fragmenten.

Er zijn verbanden tussen deze metafoor en sommige van de metaforen die eerder op deze website aan de orde gekomen zijn, zoals de metafoor “van gevangenschap naar bevrijding” en “”reiniging door innerlijk vuur.” Fragmentatie en verdeeldheid worden vaak gezien als identiek aan gevangenschap en afweer. Het proces van innerlijke reiniging “brandt” de versperringen en begrenzingen die een staat van verdeeldheid produceren als het ware weg. De metafoor van fragmentatie naar heelheid is ook gerelateerd het begrip van de tegenstellingen en hun vereniging. Van het vele naar ene, van dualiteit naar eenheid , kortom de richting van groei en evolutie is naar integratie, naar eenheid.

Om meer geïntegreerd te raken is het belangrijk om meer “naar binnen” te luisteren. De Joodse Etty Hillesum die tegen het decor van de 2e wereldoorlog verantwoording aflegt van haar groeiend geloof in de menselijke mogelijkheden zegt het in haar dagboeken als volgt:
“Niet denken, maar luisteren naar wat er binnen in je is. Wanneer je dat ’s morgens voor je aan het werk gaat een poosje doet, dan geeft dat een rust die de hele dag doorstraalt”.
Een toepasselijke metafoor met betrekking tot de gebruikelijke veelvuldigheid of meerstemmigheid in de psyche is het theater. In de psychologie van C.G. Jung bijvoorbeeld, heeft het “drama van de psyche “ vier hoofdkarakters – het ego, de persona, de schaduw en de anima of animus – Terwijl het Zelf analoog is aan de combinatie van de auteur, de producer en de director.

Van fragmentatie naar heelheid in de film As it is in Heaven

Een goed voorbeeld van een speelfilm die gebaseerd is op dit thema is de Zweedse film As it is in Heaven van Kay Pollack uit 2004. Deze film gaat over een dirigent, die in verband met gezondheidsklachten terugkeert naar zijn geboortedorp en daar, op verzoek van de dorpsbewoners, een koor opricht. Hierbij representeren de diverse koorleden de aanvankelijk onsamenhangende, gescheiden delen van de psyche. In de film staat Inger bijvoorbeeld voor het ego, Stig voor de persona, Lena voor de anima en Conny voor de schaduw. Ook in deze film is er aanvankelijk sprake van een tamelijk chaotische situatie, waarbij de koorleden nog moeten leren om met elkaar samen te werken. Uiteindelijk ontstaat er onder leiding van Daniel, de (innerlijke) dirigent een harmonieus koor.  (Bron: Luisteren naar binnen; zelfanalyse met de film As it is in Heaven als inspiratiebron E.J. Baas (2009)).

Andere voorbeelden van films die betrekking hebben op dit thema zijn Persona (1966), The Tree Faces of Eve (1957), en de The Family Stone (2005).

Deze tip kreeg ik van iemand die de film Inside-Out (2015) ook goed bij dit thema vindt passen, waarvoor hartelijk dank!

Leestip: Etty; de Nagelaten Geschriften van Etty Hillesum 1941-1943 (1991). Uitgeverij Balans.

Bronnen onder meer:

The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.