“Welcome to the real world” (Morpheus als hij Neo verwelkomt aan boord van de Nebuchadnezzar, The Matrix, 1999)
In deze blog wordt de tweede metafoor behandeld die het proces beschrijft van het verkrijgen van een weidser bewustzijn: het oplichten van de sluiers van illusie. Een metafoor die niet alleen terug te vinden is in diverse wijsheidsleren, maar ook in bepaalde speelfilms! Deze metafoor verwijst naar het feit dat we een breder spectrum van de realiteit beginnen waar te nemen dan we ooit eerder voor mogelijk hebben gehouden. In verschillende religieuze tradities en bewustzijnsstromingen wordt gesteld dat de wereld zoals we die met ons alledaagse bewustzijn waarnemen een schaduwspel is van verschijnselen, dat wil zeggen illusoir en vergankelijk. Een bekend voorbeeld uit de filosofie is de allegorie van de Grot van Plato.
De allegorie van de Grot van Plato
De gelijkenis van Plato’s Grot wordt in het verhaal door Socrates als volgt voorgesteld. Stel je de situatie voor van iemand die gevangen zit in een grot, met zijn rug gekeerd naar het vuur. Hij is zich van het bestaan van de gang achter hem niet bewust, want hij zit zodanig vastgeketend dat hij alleen maar voor zich uit kan kijken. Het enige wat hij ziet, zijn de schaduwen op de rotswand van voorwerpen die achter zijn rug door mensen worden gedragen. De gevangene houdt uiteraard de schaduwen voor de werkelijkheid. Pas wanneer hij zich op een of andere wijze van zijn ketenen kan bevrijden en zich naar boven, naar de uitgang en het vuur begeven, neemt hij de echte voorwerpen waar. Hij is echter niet gewend aan het licht en zal pas na lange tijd daartoe in staat zijn. Als hij terugkeert naar de grot, zullen zijn medegevangenen echter niet weten waar hij het over heeft. Zij zullen hem zelfs als een gevaar zien en hem mogelijk doden.
De omvorming van bewustzijn houdt het transcenderen en het oplossen van dit schaduwspel van verschijnselen in. Maya (Sanskriet; oorspronkelijke betekenis: illusie) is een begrip uit het hindoeïsme en het boeddhisme, dat vertaald kan worden als “sluier van illusies”. Beide stromingen wijzen erop dat de mens meestal een wereldbeeld heeft dat ver van de werkelijkheid af staat. Dit onwerkelijke beeld is het resultaat van materiële waarneming via de zintuigen (empirisme) en een verkeerde interpretatie ervan. Omdat de mens hierdoor door een sluier van illusies is omgeven, wordt de ware toestand van de wereld aan het zicht onttrokken. Zowel het hindoeïsme als het boeddhisme gaan ervan uit dat deze toestand de mens verhindert het ware geluk te vinden. Volgens de Boeddha brengt het menselijke verstand in zijn normale toestand dukkha, wat vertaald kan worden met lijden, onbevredigdheid, en ellende in het algemeen. Samsara (Sanskriet en Pali: in cirkels ronddraaien) is de wereld zoals die we beleven vanuit een beperkte bewustzijnstoestand; de wereld die wordt overheerst door dualiteiten, door emoties van irritatie, boosheid, begeerte, verwarring en de gedachte van afgescheidenheid.
Het aloude inzicht dat het door illusies heen zien is gerelateerd aan inzicht wordt ook onderschreven door McKee en Barber (1999) die wijsheid definiëren als het “doorzien van illusies”. Dit is consistent met Langer’s (1982, 2002) onderscheid tussen mindfulness en mindlessness. Mindfulness betreft het zien van dingen zoals ze werkelijk zijn – met openheid in plaat van vooringenomenheid, acceptatie in plaats van verzet en nieuwsgierigheid in plaats van desinteresse. Door het beoefenen van mindfulness kunnen we helderder (leren) waarnemen en het huidige moment ervaren. Met andere woorden: de echte wereld kunnen we ervaren als we in dit moment stappen en direct ervaren wat er nu is, te weten in ons bewustzijn, voorbij het denken.
In de film The Matrix kan de Matrix (met andere woorden de niet echte wereld) gezien worden als een symbool voor hoe we ons verliezen in het constante denken ofwel in de wereld van ons ego. Andere films waarin deze metafoor een belangrijke rol speelt zijn: The Trumanshow (1998), The Matrix (1999), Little Buddha (1993), Lady in the Water (2006) The Adjustment Bureau (2011) en Room (2015),
Bronnen onder meer:
The Unfolding Self. Varieties of Transformative Experience (1998). Ralph Metzner. Origin Press.